Zbiornik przeciwpowodziowy Racibórz Dolny na rzece Odrze
Zbiornik Racibórz Dolny mieści się w granicach województwa śląskiego, na terenach należących do miasta Raciborza oraz gmin Krzyżanowice, Kornowac, Lubomia i Gorzyce. Obiekt ten zajmuje powierzchnię 2626 ha, na której znajdują się czasza zbiornika, obwałowania, kanał zrzutowy oraz obiekty melioracyjne regulujące stosunki wodne na przyległym terenie. Zbiornik Racibórz Dolny zajmuje tereny od mostu drogowego w Krzyżanowicach, aż za rozgałęzienie rzeki Odry na Odrę Miejską i Kanał Ulgi w Raciborzu. Na obszarze tym znajdują się użytki rolne, lasy, użytki kopalne oraz byłe tereny osiedlowe wysiedlanych wsi – Nieboczów i Ligoty Tworkowskiej zamieszkałych wcześniej przez ok. 240 rodzin.
Nad koncepcją zbiornika zaczęto zastanawiać się ponad 100 lat temu, po przejściu katastrofalnej powodzi w 1880 r. Pierwsze, powstałe do lat 60-tych XX wieku, opracowania zakładały budowę wielozadaniowego zbiornika o objętościach od 290 mln m3 do 695 mln m3. Zakładały one zalanie doliny Odry od Raciborza do Bohumina, na obszarze od 71 km2 do 102 km2. Jednakże skala tych inwestycji okazała się zbyt wielka, aby ją sfinansować w normalnych cyklach realizacyjnych. Dlatego w połowie lat 70-tych, opracowano kolejną wersję rozwiązania przestrzennego i technicznego, która jest obecnie realizowana. Opiera się ona na skojarzeniu etapowej budowy zbiornika z sukcesywnym wyeksploatowaniem kruszywa w obrębie jego przyszłej czaszy. Dzięki takiemu postępowaniu, mającemu znamiona rekultywacji terenów zdewastowanych eksploatacją kruszywa, można maksymalizować pojemność zbiornika równolegle z prowadzeniem pełnej rewaloryzacji terenów rolnych, leśnych i zasiedlonych na jego obrzeżach.
Koncepcja ta zakładała budowę dwuczęściowego zbiornika, przystosowanego do żeglugi śródlądowej, w klasie odpowiadającej Kanałowi Odra-Dunaj. Docelowa pojemność całego kompleksu miała osiągnąć 350 mln m3, a kształt i pojemność wynikać z powierzchni terenu przeznaczonego pod zbiornik oraz zakresu eksploatacji kruszywa i wykorzystania nadkładu. Wykonane opracowania zakładały budowę wielozadaniowego zbiornika, który miał służyć ochronie przeciwpowodziowej, poprawie warunków żeglugowych, zaopatrzeniu w wodę, energetycznemu wykorzystaniu stopnia piętrzącego i rekreacji.
Dopiero po 1997 r. zrewidowano założenia budowy zbiornika Racibórz, uznając za najważniejszą jego rolę w ochronie przeciwpowodziowej Doliny Odry od Raciborza do Wrocławia.
Wezbrania do wielkości Q = 1 210 m3/s (przepływ dozwolony ze względów ekologicznych, o prawdopodobieństwie 5% , czyli woda zdarzająca się średnio co dwadzieścia lat) będą przepuszczane przez zbiornik bezpośrednio, bez spiętrzenia. Poza wezbraniami zbiornik nie będzie napełniony (poza akwenami wyrobisk i samej Odry). Redukcji będą podlegały jedynie fale powodziowe o kulminacjach wyższych niż przepływ dozwolony Q = 1 210 m3/s ustalony w raporcie o oddziaływaniu na środowisko dla odcinka Odry poniżej Raciborza. Fale o kulminacji do 2 400 m3/s (jest to przepływ o prawdopodobieństwie przewyższenia 0,2% – zbliżony do miarodajnego) będą przez zbiornik redukowane do poziomu przepływu dozwolonego Q = 1 210 m3/s. Większe fale jak np. fala powodziowa zbliżona do katastrofalnej z roku 1997, szacowanej na 3 120 m3/s, będzie redukowana do 1 538 m3/s.
Elementy budowlane polderu:
Obiekt nr 1 – zapora czołowa wraz z budowlą przelewowo-spustową, umożliwiającą właściwe sterowanie przepływami wód powodziowych przez zbiornik oraz Upust do Odry miejskiej, kanał dopływowy i odpływowy.
Obiekt nr 2 – zapora lewobrzeżna wraz z urządzeniami towarzyszącymi, przełożonym korytem rzeki Psiny poza czasze zbiornika, Rów Tworkowski, rozdział wód rzeki Psiny.
Obiekt nr 3 – zapora prawobrzeżna wraz z urządzeniami towarzyszącymi, zbiornikami: Syrynka, Pogrzebień, Lubomia, Buków oraz przepompowniami Lubomia i Buków.
Obiekt nr 4 – zaplecze eksploatacyjne zbiornika
Obiekt nr 5 – czasza zbiornika z wyspami i kompensacją przyrodniczą.
Podstawowe parametry techniczne zbiornika:
– poziom korony zapory 197,50m n.p.m
– maksymalny poziom piętrzenia – 195,20m n.p.m,
– objętość wody przy maksymalnym piętrzeniu – 185,0mln m3
– maksymalna powierzchnia zwierciadła wody – 26,3km,
– długość całkowita zapór ziemnych – 22,4km,
– maksymalna wysokość zapór ziemnych – 11,1m.
Zbiornik został ukształtowany przez wybudowanie zapory czołowej oraz zapór bocznych lewobrzeżnej i prawobrzeżnej, tworzących czaszę zbiornika. W zaporze głównej znajduje się Budowla Przelewowo-Spustowa z zamknięciami regulacyjnymi jak również budowla upustowa do Odry Miejskiej. Wyprowadzony z dolnego stanowiska Budowli Przelewowo-Spustowej kanał zrzutowy – odpływowy włączony został do Kanału Ulgi, będącego pasem Odry prowadzącym wody po wschodnich obrzeżach miasta Raciborza.
Praca zbiornika rozpoczyna się dopiero w momencie, gdy przepływ na Odrze przekracza wielkość 1210 m3/s. W takiej sytuacji rozpoczyna się prowadzenie gospodarki przeciwpowodziowej, która dzięki napełnianiu się obiektu zmierza do obniżenia kulminacji fali powodziowej. Jest to realizowane poprzez odpowiednią pracę zasuw, znajdujących się w kluczowej dla zbiornika Budowli Przelewowo-Spustowej. Obiekt hydrotechniczny pracuje aż do momentu, gdy dopływ opadnie ponownie poniżej 1210 m3/s i nastąpi jego całkowite opróżnienie. Fale o kulminacji do 2 400 m3/s będą przez zbiornik wypłaszczane, znaczącej redukcji będą podlegały również większe (katastrofalne) fale powodziowe. Ponadto, praca kaskady zbiorników Racibórz Dolny i Buków uzależniona jest również od prognoz hydrologiczno-meteorologicznych przygotowywanych przez IMGW- PIB.
Suchy zbiornik Racibórz Dolny został więc zaprojektowany do zabezpieczania ochranianych przez siebie terenów przed wielkimi powodziami, nawiedzającymi co pewien czas dolinę rzeki Odry. Mniejsze wezbrania, o przepływie poniżej 1210 m3/s nie będą poprzez ten obiekt redukowane, stąd nie będzie on wówczas piętrzył wody. W takich sytuacjach rolę ochrony przeciwpowodziowej przejmą pozostałe budowle i urządzenia hydrotechniczne wchodzące w skład zabezpieczeń przeciwpowodziowych Górnej i Środkowej Odry np. polder Buków, wały przeciwpowodziowe czy szandory (zamknięcia mobilne). W okresach pomiędzy wezbraniami, w czasie normalnego użytkowania obiektu w czaszy zbiornika prowadzona jest gospodarka polegająca na wydobyciu kruszyw (zwiększająca docelowo jego pojemność nawet o 100 mln m3), działalności rolniczej, rekreacyjnej itp. Jednakże, ze względu na jego funkcję przeciwpowodziową, w czaszy nie może powstać żaden obiekt trwale związany z gruntem. W przypadku nadejścia fali powodziowej informacja o konieczności opuszczenia terenu zbiornika zostanie podana w środkach masowego przekazu.
Źródło: Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie Gliwice